ارغیان و اسفراین از زمان باستان

عصر مس یا عصر کالکولتیک دوره‌ای از پیشرفت فرهنگی بشر است که استفاده از ابزار نخستین فلزی در کنار ابزار سنگی پدیدار شد. این دوره? انتقالی بیرون از سامانه? سه عصری سنتی است و میان عصرهای نوسنگی و برنز قرار دارد.

تشابهات سرامیکی میان تمدن دره? سند، جنوب ترکمنستان و شمال ایران در 4300 تا 3300 پیش از میلاد نشان از انتقال و تجارت قابل توجه مس، در عصر مس است. همچنین فرضیه‌هایی در پیرامون تجارت مس میان تمدن تپه سیلک ایران و مصر و حتی لیدی وجود دارد.^{[نیازمند منبع]}

بموجب تحقیقاتی که بوسیله دانشمندان زمین‌شناس به عمل آمده، اولین فلزی که بشر به خواص آن پی برد و از آن در زندگی خود استفاده کرد مس می‌باشد. به همین جهت اولین قسمت دوره فلزات را (که اکنون عصر آهن آن است) به نام عصر مس نامیده‌اند.^[14] در عصر مس همه مصنوعات بشر منحصراً از این فلز ساخته می‌شد. این عصر از حدود شش یا هفت هزار سال پیش از میلاد مسیح شروع و تقریباً به چهار یا پنج هزار سال قبل از میلاد که شروع دوره مفرغ است، ختم می‌شود.^[15] مهمترین آثاری که مربوط به مس و سنگ می باشد به شرح ذیل می باشد:

1-نانوی تپه

این تپه مربوط به عصر مس - مفرغ است و در شهرستان اسفراین، بخش بام وصفی آباد، دهستان بام، 4 کیلومتری شمال شرق روستای بام واقع شده و این اثر طی بررسی های باستان شناسی آقای احمد نیک گفتار کارشناس ارشد باستان شناسی در سال 1386 شناسایی و مورد مطالعه قرار گرفت و پس از پرونده سازی در تاریخ 18 شهریور 1387 با شماره? ثبت 23313 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این اثر در سال 1389 ه.ق توسط یک تیم باستان شناسی از ایتالیا نیز مورد مطالعه و پژوهش قرار گرفت ^[16]

2-گوی تپه

این تپه مربوط به دوره نوسنگی - عصر مس - مفرغ است و در شهرستان اسفراین، بخش بام وصفی آباد، دهستان بام، 500 متری شرق روستای اردین واقع شده و این اثر در تاریخ 2 مرداد 1387 با شماره? ثبت 23099 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

 

این نقوش متعلق به بزکوهی است

در طی تحقیقاتی که در تیرماه سال 1391 به سرپرستی احمد نیک گفتار جهت شناسایی استقرارهای پیش از تاریخو تاریخی در بخش بام و صفی آباد صورت گرفت در محدوده یک غار قدیمی بقایای از نقوش کنده بر روی تکه سنگ های بزرگ شناسای گردید به گفته ایشان که این نقش ها احتمالا به وسیله شکارچیان دوران باستان بر روی این سنگ ها ایجاد شده است. به گفته ایشان اطلاعات دقیقی از زمان ایجاد این نقوش در دست نیست اما احتمال می رود مربوط به دوره مس سنگ یا عصر مفرغ باشند. این نقوش شامل بزکوهی و نقوش نمادین و ... است وجود این نقوش نشان از دیرینگی سکونت انسان در این مناطق دارد. به گفته این سرپرست نقوش صخره‌ای ارغیان تاکنون دربوته فراموشی نهاده شده و نیاز به مطالعه و بررسی می طلبد چرا که در این محدوده تحقیقاتی که توسط ایشان و تیم تحقیقاتی اوصورت گرفته چندین محوطه و تپه باستانی مربوط به 6000 هزال سال پیش یافت شده وبی ارتباط با این نقوش نیست .

شاخصه های مهم سنگ نگاره های ارغیان:

1-اندازه و ارتفاع بوم ها: همه ی بوم ها درقالب تخته سنگ هایی گرد و ابعاد مختلف در بستر دره ها پراکنده اند.

2- جهت قرار گرفتن نقش ها: متغیر است.

3-درصد نقوش و نوع آنها: بیشترین نقش ها نمادین و پس از آن بزکوهی است

4- میزان هوازدگی نقوش: میزان هوا زدگی زیاد است و رنگ بعضی نقش ها هم رنگ بستر شده است.

5- اندازه ی نقوش حکاکی شد ه: از 5 تا 15سانتیمتر متغیر است.

6- ابزارهای به کار رفته جهت حکاکی ها: ابزار های بکار برده شده، استخوان حیوانات و فلز.

7- نوع حکاکی ها: تمام نقوش از نوع حکاکی(Petroglyphs) هستند که براثر ضربه های کوبشی منظم و دقیق در کنار و بعضاً کششی ایجاد شده‌اند.

8- قدمت نقوش و دیگرآثار: از ماقبل تاریخ (هزاره ی پنجم ق.م) تا دوره ی تاریخی متغیر است که جهت قطعیت، بهره گیری از تکنولوژی طیف سنجی عمومی و شتاب دهنده و تحلیل ریز فرسایش ضروری است.

9- خدشه های وارد شده: بیشتر آنها توسط سودجویان به امید و جود گنج تخریب گردیده است.

10-جنس سنگ ها و رنگ بوم ها : از نوع سنگ های دگرگونی و به هم فشرده که رنگ آنها قهوه ای متمایل به سیاه رنگ است.

11- چون و چرایی بوجود آمدن نقوش: محوطه های سنگ نگاره ها در ایران باستان کتاب های سنگی هستند که نگارگران طی ادوار کهن بواسطه ی آنها سخن گفته و شرح زندگی خود و دیگران، آیین، باورهای قدسی و حتی محیط اقلیمی را تصویر کرده اند.

12- عمق حکاکی ها: 1 تا 2 میلیمتر

13- جهت قرار گرفتن بوم ها: بهم ریخته است

14-شباهت نقش سنگ نگاره ها با سفالینه ها: بعضی از این نقوش شبیه نقوش صخره ای جربت در جاجرم امروزی می باشد.

تامین آب یکی از عمده مشکلات عدیده در مناطق خشک ایران بوده و هست و در گذشته های دور نیاکان ما به طرق مختلف در جهت حل این مشکل تلاش نموده اند که از نمونه های بارز این تلاش ساخت آب انبار است . هنگام  پیگردی جهت روشن کردن وضعیت پی و مصالح به کار رفته درساختار دیوار شارستان شهر بلقیس اسفراین برای مرمت اضطرای در سال 1390 در ضلع جنوبی شارستان شهر بخش کوچکی از یک سازه آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله کشف گردید که احتمال می رفت این سازه بقایای یک آب انبار شهراست طی کاوش فصل پنجم شهر تاریخی بلقیس به سرپرستی احمد نیک گفتار جهت روشن شدن وضعیت این ساختار یک ترانشه در ادامه سازه های قبل ایجاد گردید که مدتی پس از کاوش منجر به نمایان شدن بخش  عظیمی از مخزن  گردید، این قسمت از بنا به شکل یک دایره به قطر 25/4  و عمق 4 متر در دل زمین با شفته اهک و آجر ایجاد گردیده است و قسمت داخلی آن بدون اندود بوده و تنها درنزدیک کف سازه حدود1 متر دارای یک اندود نازک آهک  است. بعد از گذشت مدتی اندک از بیرون در آوردن این سازه از زیر خاک ، سازه آبی دیگری کشف گردید که شاید بتوان  آن  را دومین آب انبار شهر قلمداد کرد که این بنا درخارج از حصارشمالی شهر تاریخی بلقیس اسفراین  قرارگرفته است . این بنا همانند آب انبار ضلع جنوبی شارستان از چهار بخش شامل سردر ورودی ، پلکان ، پاشیر و مخزن تشکیل شده است که به شرح ذیل می باشند سردر: این بخش از بنا به دلیل واقع شدن در زیر جوی آب بخش اندکی از آن کاوش شد که جهت روشن شدن وضعیت آن نیاز به کاوش آینده می طلبد . راه پله:  پس از سردر ورودی جهت دسترسی به پاشیرآب انبار ، راه پله  قرار دارد که محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. از این بخش در آب انبار شماره 2 شهر تاریخی بلقیس اسفراین به دلیل حفاری های غیر مجاز تنها تعداد 3 پله سالم کشف گردید که بقیه پله ها تخریب گردیده و طبق محاسبه صورت گرفته احتمالا در زمان قبل از تخریب توسط حفاران قاچاق حدود 18 پلکان داشته است . سومین بخش از آب انبار پاشیر آن است که حدوداً دارای 157 سانتیمتر طول و 50 سانتی متر عرض با ملات آهک است . آخرین بخش از آب انبار ، مخزن  است که محل انبار کردن و اصلی ترین عنصر در شکل گیری آب انبار بوده است . این بخش در دل زمین با شفته اهک و آجر ایجاد گردیده است و قسمت داخلی آن جهت ضد عفونی بهتر و عدم نشتی آب با ملات ساروج چند لایه اندود گردیده است از عمق و ساختار داخلی این بخش به دلیل وقت کم و کمبود بودجه کاوش حاصل صورت نگرفت . طبق آثار باقی مانده این بخش در زمان ایستایی دارای یک سقف گنبدی از نوع رگچین داشته است که پس از مدتی طولانی بعد ازمتروکه شدن به دلایل نامشخص سقف داخل مخزن فرو ریخته است .  از لحاظ گاهنگاری با توجه به قرار گرفتن در خارج از حصار دوره صفویه و مصالح به کار رفته رونق و شکوفایی این بنا را می توان به دوره قبل از صفویه نسبت داد. امید است با تخصیص اعتبارات مورد نیاز و باکاوش های باستان شناسی در فصل آینده  بتوان گاهنگاری دقیق از دوره ساخت و فضاهای معماری   این اثر بدست آورد.